Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, program działania i strukturę organizacyjną oraz ustanawia akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Stowarzyszenie opiera swą działalność na pracy społecznej członków, może jednak do prowadzenia swych spraw zatrudniać pracowników.
Tworzenie stowarzyszeń następuje poprzez:
- zwołanie zebrania założycielskiego przez minimum:
- stowarzyszenie – 15 osób,
- stowarzyszenie zwykłe – 3 osoby,
- związek stowarzyszeń – 3 stowarzyszenia,
- uchwalenie statutu (regulaminu działalności w stowarzyszenia zwykłym)
- wybór komitetu założycielskiego (nie dotyczy stowarzyszenia zwykłego)
- złożenie wniosku o rejestrację stowarzyszenia do sądu rejestrowego (nie dotyczy stowarzyszenia zwykłego); z chwilą wpisania do KRS, stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność.
Prawo o stowarzyszeniach nie wskazuje celów, w jakich można je zakładać. Wskazuje jedynie, że cel stowarzyszenia nie może mieć charakteru zarobkowego. Z Konstytucji wynika też (art. 58), że nie może być to cel sprzeczny z Konstytucją lub z ustawą. Wszystkie inne cele są dozwolone (nawet cele absurdalne, typu "poszukiwanie śladów istnienia krasnoludków").
Niezarobkowy cel stowarzyszenia odróżnia je od innych zrzeszeń. Głównym celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, ale dochód powinien być przeznaczony na realizację celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między członków. Jedynie tzw. "stowarzyszenie zwykłe" nie może prowadzić działalności gospodarczej.
Ust.o stowarzyszeniach wyróżnia 3 rodzaje stowarzyszeń:
- stowarzyszenia (ich istotną cechą jest to, że po wpisie do rejestru, uzyskują osobowość prawną, dlatego niekiedy określa się je jako "stowarzyszenia zarejestrowane"; stanowią podstawową formę stowarzyszeń; na tych też stowarzyszeniach głównie się skupimy),
- stowarzyszenia zwykłe (nie mają osobowości prawnej; są uproszczoną formą stowarzyszenia),
- związki stowarzyszeń.
Na zasadach określonych w ustawie, mogą być tworzone stowarzyszenia międzynarodowe (w prawie międzynarodowym zwane "organizacjami pozarządowymi").
Osobnym rodzajem stowarzyszeń są stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego (województw, powiatów, gmin).
Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności, istnieją też stowarzyszenia, których działanie regulują przepisy osobnych ustaw. Są to: stowarzyszenia kombatanckie (ustawa o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego), stowarzyszenia obronne (ustawa o broni i amunicji); stowarzyszenie o charakterze pro obronnym (ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP), stowarzyszenia strzeleckie (ustawa o broni i amunicji), stowarzyszenia stawiające sobie cele polityczne (ustawa o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych), stowarzyszenia których przedmiotem działalności jest działalność lotnicza (ustawa Prawo lotnicze).
Prawo do tworzenia stowarzyszeń przysługuje:
- obywatelom polskim, mającym pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych,
- cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania na terytorium RP.
Prawo do przystąpienia (zrzeszania się) do już istniejących stowarzyszeń, przysługuje także osobom, które nie mogą tworzyć stowarzyszeń. Należą do nich:
- małoletni w wieku 16 – 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym zastrzeżeniem, że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych,
- małoletni poniżej 16 lat mogą za zgodą przedstawiciela ustawowego należeć do stowarzyszenia według zasad określonych w statucie, bez czynnego i biernego prawa wyborczego oraz bez prawa głosu na Walnym Zebraniu Członków. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki,
- cudzoziemcy nie mający miejsca zamieszkania na terytorium RP pod warunkiem, że statut stowarzyszenia przewiduje taką możliwość.
Nikt nie może być zmuszany do wstąpienia do stowarzyszenia, ani nie można nikomu zakazać wystąpić ze stowarzyszenia. Jednak ustawy szczególne mogą ograniczyć lub zakazać określonej grupie osób w niektórych stowarzyszeniach (np. policjanci, żołnierze zawodowi).
Statut stowarzyszenia może zawierać określone warunki, od których spełnienia może warunkować przyjęcie osób w poczet swoich członków (np. wiek, przynależność do określonej grupy zawodowej). Warunki te stowarzyszenie ustala dobrowolnie, nie mogą one jedynie być sprzeczne z prawem.
Stowarzyszenie nie może być tworzone przez osoby prawne. Osoby prawne nie mogą też być zwykłymi członkami stowarzyszenia, a jedynie tzw. "członkami wspierającymi".
